Toplumsal Koruma Pratikleriyle Kırsal Kültürel Peyzajlarda Kültürel Mirasın Korunması: Kapadokya Cemil Köyü Örneği

Abstract

Kültürel mirasın korunması disiplini, zaman içinde mirasın yalnızca fiziksel bütünlüğünü temel alan teknik bir uygulama alanı olmaktan çıkarak, miras ile ilişkili bireyleri ve toplumları merkezine alan sosyo-kültürel bir pratiğe dönüşmüştür. Bu dönüşüm, eleştirel miras çalışmalarıyla birlikte mirasın fiziksel niteliklerin yanı sıra, kültürel süreklilik, toplumsal bağlar ve gündelik yaşam pratikleri üzerinden yeniden üretildiği görüşünü güçlendirmiştir. Buna karşın Türkiye'de mevcut yasal ve kurumsal çerçeve, toplum odaklı bu yaklaşımları uygulamada büyük ölçüde sınırlı kalmaktadır. Kültürel miras alanlarına karşı toplumun yer ile kurduğu bağlar ve bu bağların şekillendirdiği ilişkiler temel alınarak geliştirilecek yaklaşımlar, insan ve toplumu odağına alan yeni bir koruma perspektifinin oluşturulması açısından önem taşımaktadır. Kırsal kültürel peyzajlar, toplumların doğal ve yapılı çevre ile kurdukları özgün ilişkileri sürdürdükleri ve gündelik yaşam pratiklerini bu çerçevede şekillendirdikleri yerleşimler olarak, bu nitelikte bir araştırma için önemli bir potansiyel sunmaktadır. Bu bağlamda, bu çalışma, koruma amaçlı imar planı, kapsamlı restorasyon ve/veya sokak sağlıklaştırma projeleri gibi resmi koruma uygulamarının olmadığı kırsal kültürel peyzajlarda toplumların miras bileşenlerinin varlığını nasıl sürdürdüğünü incelemeyi amaçlamaktadır. Nevşehir'in Ürgüp ilçesinde bulunan Cemil Köyünde yürütülen araştırma, toplumsal koruma pratiklerini; toplumun mirasla kurduğu ilişkiler, bu ilişkilerin ortaya çıkardığı koruma motivasyonları ve köyün geleneksel dokusu üzerinden ele almaktadır. Araştırma, kültürel mirasın korunması ve kırsal kültürel peyzaj kuramlarının yanı sıra, yer bağlılığı (place attachment) literatürünü kuramsal çerçeve olarak benimseyerek, toplum-miras ilişkilerinin koruma pratikleri üzerindeki belirleyici rolünü bireysel, toplumsal ve mekânsal boyutlarda ortaya koymaktadır. Alan çalışması kapsamında yürütülen mekânsal analizler ve derinlemesine mülakatlar, köyde koruma pratiklerinin beş temel motivasyon doğrultusunda şekillendiğini göstermiştir: tarihî ve kültürel sembollerin korunması, doğal çevreyle kurulan bağ, geleneksel yapıların yapısal nitelikleri, tarımsal faaliyetlerin sürekliliği ve toplumsal ilişkilerin devamlılığı. Resmi müdahaleler olmaksızın kültürel mirasın sürdürülmesini mümkün kılan yerel pratikler, bu motivasyonların yer bağlılığının farklı boyutları (bireysel, toplumsal ve mekânsal) ile geleneksel yapılara yönelik müdahale biçimlerinin birlikte değerlendirilmesiyle belirlenmiştir. Bulgular, Cemil Köyünde toplumsal koruma pratiklerinin, düzenli bakım ve yerel tekniklerin sürekliliğini sağlayan uygulamalardan, imkân yetersizlikleri ve zayıf yer bağları nedeniyle zayıf uygulamalara uzanan bir çeşitliliğe sahiptir. Bu çeşitlilik, oruma pratiklerinin toplumsal düzeyde çok boyutlu bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Cemil Köyü örneği, kırsal kültürel peyzajlarda kültürel mirasın, resmi koruma uygulamalarının yokluğunda, toplumun yer ile kurduğu çok boyutlu bağlar aracılığıyla sürdürüldüğünü göstermektedir. Bu bulgular, kültürel mirasın korunmasına yönelik toplum odaklı eleştirel yaklaşımlara kuramsal ve yöntemsel katkılar sunmakta ve Türkiye'de kırsal miras alanlarına yönelik toplum odaklı politikaların geliştirilmesi için özgün bir zemin sağlamaktadır.Cultural heritage conservation has evolved over time from being a technical practice based on the structural integrity of heritage, to a socio-cultural one emphasizing community-assigned meanings and values. Strengthened by critical heritage studies, this approach highlights that heritage is not only defined by its physical attributes but also reproduced through cultural continuity, social bonds, and everyday practices. However, Turkey's current legal and institutional framework provides limited support for the application of such community-based approaches. Approaches grounded in the relationships communities establish with are crucial for developing a conservation perspective that places community at its core. Rural cultural landscapes - settlements where communities maintain distinctive connections with both the natural and built environment and organize their daily practices accordingly - offer significant potential for such research. In this context, this study examines how communities sustain cultural heritage in rural cultural landscapes where authorized interventions, such as plans, restorations, or street rehabilitation projects, are absent. Focusing on Cemil Village (Ürgüp, Nevşehir), the study investigates community-based conservation practices through ethnographic and spatial research. Drawing on cultural heritage conservation, rural cultural landscape, and place attachment, it examines how community–heritage relationships shape conservation practices across individual, social, and spatial dimensions. The findings, based on spatial analyses and in-depth interviews, reveal that conservation practices are driven by five key motivations: preserving historical and cultural symbols, maintaining connections with the natural environment, sustaining the structural qualities of traditional buildings, ensuring the continuity of agricultural activities, and fostering social bonds within the community. Local practices that sustain heritage in the absence of formal interventions are shaped by these motivations in conjunction with different dimensions of place attachment (individual, social, and spatial) and the interventions applied to traditional structures. Findings indicate that community conservation practices in Cemil Village range from strong practices supported by regular maintenance and local techniques to weaker practices limited by available resources and lower place attachment, demonstrating that community-level conservation is multidimensional. The case of Cemil Village illustrates that cultural heritage in rural cultural landscapes endures not through legal or institutional mechanisms but through the multidimensional bonds communities establish with place. These findings contribute theoretically to critical, community-based approaches in heritage conservation and provide a unique basis for developing community-oriented policies for rural heritage areas in Turkey.